Çok uluslu işletmeyi tanımlamak.
Çokuluslu işletmeler ilk defa 1970’li yıllarda sözlüklere girmeye başlamıştır. 2.Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde ekonomik ve sosyal gelişmelere paralel olarak işletmelerin faaliyet boyutlarında ve yapılarında değişmeler ortaya çıkmıştır. Birden fazla ülkede faaliyet gösterip, giderek güçlenen işletmelerin sayısının artması ve bazı ülkelerin GSMH’sından daha fazla satış hacmine ulaşmaları, globalleşme yolunda önemli bir hareketin başlangıcı oldu. Çokuluslu olarak nitelenen işletmeler çeşitli ülkelerin vatandaşı olarak görülmekte ve ülkelerin yasal, politik koşullarına uyum sağlayarak vergi vermektedir. Bazı gruplar çokuluslu işletmeleri dünya ekonomisine büyük katkıları olan kuruluşlar olarak görürken, aksi görüşlere sahip olanlar çokuluslu işletmeleri dünyanın politik yapısına ve ülkelerin bütünlüğüne bir tehdit olarak görmektedir. 2000’li yıllarda 300 çokuluslu işletmenin dünya ticaretinin %90’ını kontrol edeceği ileri sürülmektedir.
Çokuluslu işletmelerle yatırım yapılan ülkeler arasındaki ilişkilerin boyutları önemli bir konudur. Çokuluslu işletmeyi ulusal işletmelerden farklı kılan, çokuluslu işletmenin değişik çevre güçleri ile karşılaşmasıdır. Buna karşılık, hiçbir ulusal işletme tamamen uluslararası çevre güçlerinden ayrı düşünülemez. Ülke dışına ihracat yapan veya girdilerini ülke dışından sağlayan ulusal işletmeler de, bir bakıma ülke dışı çevrenin etkisi altındadır. Çokuluslu işletmelerin farklı olması ve ayrıca inceleme konusu yapılmasının temel nedeni, çok farklı çevrelerde faaliyet göstermesidir.
Çokuluslu işletme kavramı, son 30 yılda önemli sayılara ulaşan uluslararası alanda faaliyet gösteren özel işletmeler için kullanılmaktadır. Çokuluslu işletmelerin farklı özelliklere sahip olması, bu işletmeleri tanımlamayı güçleştirmektedir. Çokuluslu işletmeler farklı birçok isimlerle ifade edilebilmektedir. Bunlar:
– Uluslararası İşletme (International Corparation)
– Çokuluslu İşletme (Multinational Enterprise)
– Ulussuz İşletme (Transnational Corparation)
– Dünya İşletmesi (World Business)
– Global İşletme (Global Business) olarak sıralanabilir.
Çokuluslu işletmelerin tanımında yardımcı olacak bazı ölçütler üzerinde durduktan sonra, tanımına geçmek yararlı olacaktır. İşletmelerin çokuluslulaşması konusundaki bazı ölçütler şunlardır:
– Birinci ölçüt, faaliyet gösterilen ülke sayısıdır. Faaliyetleri iki veya daha fazla ülkeye yayılan işletmeler, bu ölçüte göre çokuluslu olarak kabul edilebilir. Ancak tek başına bu ölçütten hareket etmek hatalara yol açabilir. Öncelikle “faaliyet göstermek” ile neyin kastedildiği açık değildir. Birden fazla ülkede herhangi bir kapsamda faaliyet gösteren her işletme çokuluslu sayılmayabilir.
– Bir başka ölçüt, ülke dışında mülkiyet edinmektir. Ülke dışında çeşitli kuruluşları sahip olarak yönetmek, çokuluslu olmak için bir ölçüt olarak kabul edilebilir. Yabancı ülkelerdeki yatırımların büyük bir yüzdesinin çokuluslu işletmelerin elinde olduğunu görüyoruz. Burada önemli sorun, yatırım yapılan ülkelerin konuya yaklaşımıdır. Bazı ülkelerde, işletmelerin mülkiyet oranının yüksek olması yasal olarak engellenir. Bu durumda, işletmelerin uluslararası olmasında rol oynayan mülkiyet ölçütü de yeterli değildir. Örnek olarak, gelirlerin büyük bir kısmını ülke dışından elde eden çokuluslu bazı işletmeler, ülke dışında çok az mülkiyete sahiptir. Bu ölçüye göre, örnek olarak gelirinin %50’sinden fazlasını ülke dışında elde eden Exxon Petrol İşletmesi’nin çokuluslu kabul edilmemesi gibi çelişkili bir durum ortaya çıkar.
– Üst yönetimin milliyeti bir diğer ölçüttür. Çokuluslu işletmelerin üst yönetiminde çeşitli ülkelerden gelen yöneticiler bulunur. Esasen, değişik toplumların insanlarından oluşan bir yönetici grubu, işletme organizasyonunun bir ülkenin etkisi altına girmesini önler. Ancak uygulamada, bazı çokuluslu işletmelerde yönetimin çokuluslulaşmasının tercih edilmediği görülmektedir. Bu yaklaşım işletmelerin çokuluslulaşma sürecini yavaşlatmaktadır. Buna karşılık, bazı işletmelerde üst yönetimin çokuluslu olması eğilimi vardır. Bu durumun en belirgin örnekleri Nestle, Royal Dutch ve Unilever’dir. Shell ve Unilever’de, İngiliz ve Hollandalılar kuşaklar boyu beraber çalışmaktadırlar. Üst yönetimin çokuluslu olması ölçütünü tek başına değerlendirdiğimizde şu soru aklımıza gelmektedir: Üst yönetimi çokuluslu olmayan, ancak birden fazla ülkede büyük yatırımları olan işletmeler çokuluslu değil midir? Çokuluslu işletmenin tanımını yapmada ortaya çıkan güçlüklerin temel nedeni belirtilen ölçütlerin çeşitliliği ve eksikliğidir. Bu zorluklara karşın, çokuluslu işletmelerle ilgili bir tanım vermek yararlı olacaktır. “Çokuluslu işletme, ülke içi ve ülke dışındaki yatırımları işletme amaçlarına ve işletme sahiplerinin çıkarlarına uygun bir biçimde yöneten bir ticaret veya sanayi kuruluşudur.”
Çokuluslu İşletmelerde Çevre
Uluslararası işletmecilik açısından ele aldığımız ve çokuluslu işletmeler için önem taşıyan üç çevre söz konusudur:
– Ülke içi çevre: İşletme yönetimi tarafından bilinen, denetlenemeyen güçlerin kaynaklarının bilindiği veya sorunların tahmin edilebildiği unsurları kapsar. Ekonomik, siyasi, toplumsal olaylar gibi.
– Yabancı çevre: Ülke içi çevre ile yabancı çevre birbirine çok benzer ve bu iki çevrede işletmeyi etkileyecek unsurlar birbirinden farklı görülmeyebilir. Ancak, yabancı çevrelerde değerler ve koşullar farklı olduğundan, bu çevrenin iyi analiz edilmesi gerekir. Yabancı çevredeki en önemli sorun, politik ve yasal sistemi iyi değerlendirmektir. Milliyetçi akımların çok kuvvetli olduğu ülkelerde, yabancı sermaye düşmanlığı (ksenefobi) çokuluslu işletmeler için önemli bir engel oluşturur. Bu duruma iyi bir örnek olarak, 1988 yılında Meksika hükümetinin bir yasa çıkararak yabancıların %50’den fazla mülkiyete sahip olmalarının engellenmesi verilebilir.
– Uluslararası çevre: Bu çevre ulusal ve yabancı ülke güçlerinin karşılıklı etkileşiminden oluşur. Çokuluslu işletmenin merkezinde çalışan personel, diğer bir ülke personeli ile aynı zamanda iş ilişkisi içinde ise, uluslararası çevrededir. Bu çevre unsurları, ülke içi ve yabancı çevrenin bileşimi olarak görülebilir.